Lớp nghĩa "xịn" của từ "ăn mày" không phải ai cũng biết, không hề đơn giản như nhiều người nghĩ

Ca dao có câu: “Ăn mày là ai? Ăn mày là ta/ Đói cơm rách áo hóa ra ăn mày”. Hẳn ai cũng biết ăn mày là ai nhưng tại sao những người đó được gọi là “ăn mày” thì không phải ai cũng rõ.

Ở nước ta, cụm từ “ăn mày” chỉ những người nông dân thời Lý do lũ lụt, mất mùa phải quá bộ lên đô thành xin miếng cơm, manh áo nơi Kẻ Chợ.

Người "ăn mày" sinh sôi nảy nở “thịnh” nhất phải kể tới thế kỷ XX, khi thực dân Pháp đô hộ nước ta, kế sau đó là nạn đói năm 1945. Thậm chí trong thập niên 1920 đã xuất hiện "Ngõ ăn mày" ở gần Ô Chợ Dừa (Hà Nội).

Trên thực tế, từ “ăn mày” có gốc gác chữ Nôm gắn với văn hóa lúa nước của người Việt khá rõ. Bởi “ăn mày” trong tiếng Anh là “Beggar”, nói theo từ Hán Việt là “hành khất”, tiếng lóng là “Cái Bang”, nói theo ngữ nghĩa thông thường là “kẻ ăn xin”, “người xin ăn”, “người nghèo khổ”.

Còn từ “mày” trong “ăn mày” chắc có lẽ chỉ những người gốc gác nông thôn Việt Nam mới tận thấu. “Mày”, chính là lớp vảy vỏ nhẹ tênh của hạt ngô, hạt gạo (có cả ở một số loại ngũ cốc như kê, tam giác mạch, lúa mạch) lộ ra khi được xay xát, nghiền nhỏ.

Không thể sánh với gạo vụn, gạo tấm, càng không tận dụng được như lõi ngô, trấu đun bếp, như cám, ngô lép để chăn nuôi nhưng "mày" chỉ một thứ bụi vụn nhỏ, nhẹ hay lẫn vào trấu cám, không mang lại ích lợi nào cho nhà nông.

Và cũng chính bởi sự "vô dụng" này mà dường như không ai để tâm gom nhặt, dù lẫn vào gạo thì cùng chỉ làm nồi cơm không được đơm trắng, đẹp mắt mà thôi.

“Mày” của người thì có lẽ cũng chỉ là chút gạo lẻ, bạc lẻ, dư thừa mà bạn không bận tâm sử dụng tới, hoặc có vơi bớt chút ít cũng không mấy ảnh hưởng đến kinh tế bản thân, gia đình. Bởi vậy, bạn có cho đi cũng không mấy tiếc rẻ gì.

Vậy “ăn mày” nghĩa đen là chỉ những người đói cơm, rách áo, “lần không ra” đi gom nhặt, lượm lặt, gợi lòng thương của người có điều kiện ban phát cho chút của “ăn không hết”.

Hay nói cách khác, “ăn mày” là tầng lớp dưới đáy xã hội, mặc dù nhiều giai thoại, chuyện kể nhưng nói chung hầu hết “ăn mày” là người cùng đường tận lối mới “theo nghề”.

Suy cho cùng mày cám, mày ngô là thứ bỏ đi, không ai thèm đoái hoài vì hoàn cảnh chẳng đặng đừng chứ “ăn” chúng cũng ngậm ngùi chứ không lấy gì làm vẻ vang?

Từ “ăn mày” nghĩa “xịn” qua biến đổi của thời gian cũng như cách sử dụng, khẩu khí ngôn ngữ biến hóa khôn lường, tinh tế, thông minh, đầy linh hoạt của người Việt đã chuyển sang những tầng cảm xúc và cảm thụ mới.

Người Việt vốn ưa cách nói giảm, nói tránh, nhỏ nhẹ, khiêm nhường, giữ ý, cũng như quan niệm xưa, coi “nhỏ là đẹp”. Có thể phân tích một số thí dụ để minh họa.

Trong cuộc sống, thỉnh thoảng có người bật lên cụm “Ăn mày dĩ vãng”. Đây được xem như một thán từ gợi lên chút gì đó chua chát, tội nghiệp, phản ánh chiều sâu cuộc sống hiện tại không lấy gì làm thỏa mãn nên mới hồi tưởng để níu giữ chút ánh sáng huy hoàng xưa cũ.

(st)